تحلیل فضایی-زمانی پراکنده‌رویی در منطقۀ ساحلی دریای خزر

با وجود استقرار بیش از نیمی از جمعیت جهان در نواحی ساحلی، این مناطق در مقابل بحران‌های طبیعی و انسانی ازقبیل نوسان سطح آب، فرسایش، آلودگی، بهره‌برداری فزاینده از منابع، افزایش شتابان جمعیت و گسترش اراضی ساخته‌شده جزو اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر به شمار می‌روند. منطقۀ ساحلی دریای خزر در سه استان گیلان و مازندران و گلستان، در چند دهۀ اخیر به‌شدت در معرض بسیاری از این بحران‌های طبیعی و انسانی و به‌طور خاص افزایش شتابان جمعیت و گسترش فزایندۀ اراضی ساخته‌شده، قرار داشته است. بر این اساس، هدف تحقیق حاضر بررسی تحولات فضایی-زمانی پوشش اراضی و پدیدۀ پراکنده‌رویی در منطقۀ ساحلی دریای خزر در فاصلۀ سال‌های 1364تا1394 است. داده‌های استفاده‌شده در تحقیق حاضر شامل نتایج حاصل از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن و تصاویر ماهواره‌ای لندست است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تغییرات فضایی-زمانی پوشش زمین در نوار ساحلی دریای خزر حکایت از افزایش بی‌رویۀ اراضی ساخته‌شده در مقابل کاهش فزایندۀ پوشش گیاهی دارد؛ به‌ طوری‌ که مساحت اراضی ساخته‌شده با میزان رشد سالانۀ 2/3درصد از 1158کیلومتر مربع در سال 1364، به بیش از 3162کیلومتر مربع در سال 1394 افزایش یافته است. علاوه بر این، الگوی غالب رشد اراضی ساخته‌شده به‌صورت رشد پراکنده بوده است؛ به طوری که ارزش شاخص پراکنده‌رویی در سی سال اخیر برابر 8/4 است. نتایج حاصل از تحلیل متریک‌های فضایی نیز گذار از لکه‌های شهری و روستایی کوچک و متفرق را به‌سمت لکه‌های بزرگ‌تر، نزدیک‌تر و فراوان‌تر نشان می‌دهد. بر این اساس، منطقۀ ساحلی دریای خزر در چند دهۀ اخیر به‌ سبب رشد شتابان و بدون برنامۀ جمعیت و به دنبال آن تغییرات فضایی- زمانی پوشش زمین در قالب گسترش بی‌رویۀ اراضی ساخته‌شده به‌صورت پراکنده و متفرق، دچار بحران فضایی و ازهم‌گسیختگی سیمای سرزمین شده است.